mayauygarligi

Buluntular Maya bölgesinin M.Ö. 10.000-11.000 yıllarında meskûn olduğunu göstermektedir. Klasik-öncesi döneminin öncesi hakkında büyük bir tartışma hâlen sürmektedir; bu konuda pek fazla keşif ve buluntu olduğu söylenemez.

Arkeologlar tarafından pek rağbet görmeyen bir görüş de James Churchward tarafından ortaya atılmıştır. Churchward?a göre Mayalar yaklaşık 12.000 yıl önce (M.Ö. 10.000) Büyük Okyanus?un sularına gömülmüş efsaneviMu kıtasından bu kıtaya göç etmiş bir halkın torunlarıdır. Tezini kısmen, mineralog ve arkeolog olan Dr. William Niven?in 1921?de Mexico City yakınlarındaki Santiago Ahuizoctla kazılarında bulduğu 2600 tablete, kısmen Troano,Dresden gibi Maya el yazmalarına, kısmen de Uxmal tapınağı ve Xochicalo Piramiti yazıtlarına dayandıran Churchward, Asya ve Amerika halkları arasındaki benzerlikleri her iki kıtaya da Mu kıtasından göç edildiğini ileri sürerek açıklamaya çalışır. (Churchward?a göre, Mu?nun batışından itibaren dünya uygarlıklarında bir ilerleme değil, bir çöküş, yani yüksek bir uygarlık düzeyinden gerileme yaşanmıştır.) Sözkonusu benzerlikleri açıklamak üzere ortaya atılmış bir başka görüş ise göçün Asya?dan Amerika?ya Bering Boğazı yoluyla yapılmış olabileceğini varsayar. (Konuya ilişkin son bilimsel araştırmalar, tümüyle kanıtlanmış bir kuramı henüz ortaya koymamakla birlikte, Maya dilinin de dahil olduğu Amerindiyen dil ailesinin yaklaşık 16.000 yıl önce Sibirya kaynaklı bir göç dalgasıyla oluştuğu, yani Amerindiyen dil ailesindekilerle Sibirya?da yaşayanların o zamana dek aynı dili konuştuğu sonucuna varmıştır.) Bu benzerlikler üzerinde çalışan isimlerden biri de Doç. Dr. Haluk Berkmen?dir.

?Tarım dönemi? adı da verilen bu dönemin başlangıç ve bitiş tarihleri konusundaki tartışma halen sürmektedir. Çünkü bu dönem iyi bilinmemektedir. Klasik-öncesi dönem de kendi içinde üç ana döneme ayrılır: Erken Dönemler (M.Ö. 2.500-1.000), Orta Dönemler (M.Ö. 1.000-400) ve Geç Dönemler (M.Ö. 400-M.S. 250) Bilinen anlamdaki ilk iskan (kent benzeri yerleşim birimi) kalıntılarına Pasifik Okyanusu kıyılarındaki Soconusco bölgesinde rastlanmış olup, kalıntılar M.Ö.1800 yıllarına tarihlenmektedir. Bu iskan kalıntılarıyla başlayan döneme ?erken klasik öncesi dönem? (klasik öncesi erken dönemler) denmektedir. Bu dönem, yerleşik toplum düzenine geçişle, çömlekçiliğinbaşlamasıyla ve pişmiş kilden heykelciklerin yapımıyla nitelenir. Maya uygarlığının başlangıcının M.Ö. 2.600 yıllarına dayanmakla birlikte sistemli yerleşim birimleri M.Ö. 1.800'lerde başladığı sanılmaktadır. Klasik-öncesi dönem genel kabule göre M.S. 250 yılında biter ve bu tarihte klasik dönem başlar; Maya tarihini ?Maya-öncesi çağı?, ?eski imparatorluk? ve ?yeni imparatorluk? biçiminde bölümleyen tarihçilere göreyse, eski imparatorluk M.S. 320 yılında başlamıştır. Fakat, diğer Orta-Amerika uygarlıkları gözönüne alındığında, bu dönemdeki Maya uygarlığının fiziksel ve kültürel genişliği konusunda da tartışma bitmiş değildir.

Klasik-öncesi dönemde Maya dili gelişmiş, Maya halkı deneyim kazanmış ve birkaç büyük kent kurmuştur. Seramikincelemelerinden yola çıkan bir varsayıma göre, bu dönemde bölgenin Pasifik kıyısı (Oaxaca?dan El Salvador?a dek) şimdiki Mixe ,Zoque ve Popoluca halklarının atalarınca iskan edilmişti. Bunlar M.Ö. 1200 yıllarına doğru Meksika Körfezi'ne göç etmişler veOlmek uygarlığını yaratmışlardır. Bu görüşte olanlar, Meksika Körfezi bölgesindeki en eski seramiğin Ocós adı verilen özel stille yapılmış olup,Guatemala?nın Pasifik kıyısı kökenli olduğunu ve en eski Olmek eserinden yaklaşık 600 yıl daha eski olduğunu bildirmektedir. Bir başka varsayıma göre de, Olmeklerin torunları Guatemala?nın günümüzde Petén vilayetinin bbulunduğu bölgeye göç etmişler, sonradan oradaki yerli halklarla karışarak Ön-Mayalar?ın kökenini oluşturmuşlardır.

Chilam Balam'ın Chumayel metinleri anavatanın neresi olduğunu açıkça belirtmiyorsa da, Mayalar?ın bulundukları topraklara anavatandan yapılan bir göçle geldiklerini doğrulamaktadır. Klasik-öncesi dönem başladıktan sonra, özellikle bu dönemin ortalarına doğru, Mayalar Guatemala?nın Maya bölgesinde, Nakbé (M.Ö.1000),El Mirador (M.Ö.600), Cival (M.Ö.450) ve San Bartolo (M.Ö.400) kentleri gibi anıtsal kentler inşa etmeye başladılar. Bunlardan San Bartolo kentinde Maya bölgesinin en zarif ve en eski freskleri bulunmaktadır. Olmekler?in ve Mayalar?ın uygarlıklarını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmiş olmaları konusunda halen kuşkular varsa da, bu büyük kentler klasik dönemde Mayaları ünlü kılacak özellikleri daha o zamandan içermekteydiler ve bu husus, Mayalar?ın uygarlıklarını Olmekler?den bağımsız olarak geliştirmiş olmaları tezini güçlendirmektedir.

Sonraları, klasik-sonrası döneminde bazı gruplar Guatemala?nın bu kentlerin bulunduğu Petén bölgesinden kuzeye (Yucatan?a doğru) göç etmişler, bazı gruplar ise yerlerini terketmemişlerdi; bazı Maya kabilelerinin (İtza, Xiú, Tu, Tzotzil, Tzeltal, Lacandon) farklı olması da bu göçle açıklanır. Bu kabilelerden her biri, ortak özellikleri korumuşsa da, farklı bir lehçe geliştirmiştir.İspanyol işgali sırasında bu gruplardan her biri kültürel olarak melezleşirken gelenekleri bakımından kendine özgü bir yapı kazanmıştır.

Yakın zaman önce Peten bölgesindeki Mirador, Cival vs. gibi kentlerde yapılan keşiflere rağmen, kimileri halen Maya halkının pek çok öğeyi Olmek kültürünün yaşam tarzından örnek aldığını ileri sürmektedir. Bu keşiflerin gösterdiği gibi Mayalar daha o dönemde şehirciliği, devlet örgütlenmesini ve doğayla uyumlu bir biçimde yaşamasını biliyorlardı. Pasión ırmağı kıyılarındaki ve Cuenca del Mirador?daki M.Ö.2750 yılına tarihlenen mısır polenleri örnekleri ilk tarımcıların bölgeye bu tarihte geldiklerini ortaya koymaktadır.^[37]

Bölgeye gelen bu tarımcılar gerek Altos?ta yaşayanlarla gerek Guatemala?nın Pasifik kıyısındaki Abaj Takalik (M.Ö.1000), Kaminaljuyú^[38](M.Ö.800) ve El Salvador (M.Ö.900) gibi şehirlerde yaşayanlarla gerekse Meksika Körfezi kıyılarında yaşayanlarla ilişkiler kurmaya başladılar. Böylece, M.Ö. 1000 yılına doğru, gitgide artan nüfus, bölgenin orta kısmının tamamına da yayılma gösterdi ve buna paralel olarak bazı gelişmeler yaşandı. Bu gelişmeler arasında, bölgenin tamamındaşehirciliğin gelişmesi, ileri tarım sistemlerinin kullanılmaya başlanması, artan nüfusu denetleyebilen bir tür siyasi örgütlenmenin oluşması sayılabilir. Bu ?öncü? siyasi örgütlenmede soyluların ve din adamlarının otoriter konumda oldukları birhiyerarşi sözkonusuydu. Mesleki iş bölümü de ortaya çıkmıştı: Tarımcılık, avcılık, balıkçılık, meyvecilik, çömlekçilik, taşçılık (taş sanayii), tekstilcilik ve din adamlığı. Toprağın işlenmesinde mısır, fasulye, kakao ve balkabağı ekimine öncelik verilmişti; avcılık, balıkçılık ve meyvecilik ikinci planda tutulan, tamamlayıcı etkinlikler konumundaydı. ?Klasik-öncesi? dediğimiz dönem bu yüzden ?tarım dönemi? olarak da adlandırılır. Bu dönemde öte-alem yaşamını kabul eden, ölüler kültünü içeren bir din görülmektedi

Arkeolojik bulgular Mayalar?ın yaklaşık 3.000 yıl önce törensel yapılar inşa ettiklerini göstermektedir. Maya uygarlığının, komşusu denilebilecek, klasik-öncesi dönemde yeşermiş bir başka Orta Amerika uygarlığı olan Olmek uygarlığına kıyasla sınırları ve farkları konusunda tartışma sürmektedir. Eski Mayalar ile Olmekler, Olmekler'in varlığı süresince birbirlerinden etkilenmişlerdir.

En eski anıtların tümülüs tarzı yığma mezarlar olduğu, daha sonra ilksel (öncü) piramitlerin inşa edildikleri sanılmaktadır. Olmek uygarlığının Maya uygarlığı üzerindeki etkisinin klasik-öncesi dönem boyunca giderek azaldığı ve M.Ö.3.yy.?da bu etkinin tümüyle ortadan kaybolduğu görülmektedir. Bununla birlikte Orta Amerika?nın pek çok halkının onların temel özelliklerini alıp kendi kültürlerine katmış oldukları söylenebilir (ölüler kültü, mimari, anıtsal heykeltıraşlık, ateş ve su ilahları kültü vs.)

Klasik-öncesi dönem kendi içinde, erken klasik-öncesi, orta klasik-öncesi ve geç klasik-öncesi olarak üç ara döneme ayrılır. Geç klasik-öncesi dönemde tüm Orta Amerika?da kaynağı Olmek mirasına dayanan dinsel kültür geleneklerinin türediği görülür. Mayalar?ın Olmekler?den almış oldukları başlıca sistemler yazı, sayı sistemi ve ?Uzun Hesap? (Cuenta Larga) denilen takvim sistemidir.

Bu dönem M.S. 250 ile M.S. 900 yılları arasında yer alır; Maya tarihini ?Maya-öncesi çağı?, ?eski imparatorluk? ve ?yeni imparatorluk? biçiminde bölümleyen tarihçilere göreyse, "eski imparatorluk" M.S. 320 yılında başlamış, M.S. 987 yılında sona ermiştir. Bu dönem inşaatte, şehircilikte, anıtsal yazıtların kaydedilmesinde ve birçok alanda Maya uygarlığının dorukta bulunduğu ve zihinsel ve sanatsal alanda büyük bir gelişimin yaşandığı dönemdir. Bu dönemde Avrupa?da ve dünyanın diğer yerlerindeki toplumlara kıyasla birçok bakımdan ileri bir düzeyde idiler. Bu döneme teokratik dönem de denir. Dönemin bu adı almasının nedeni siyasi gücün dinsel grupların elinde bulunmuş olması, tüm ekonomik, kültürel ve sosyal yaşamın dini eksen alarak gelişmiş olmasıdır. Din adamı grupları, klasik dönemin Maya devletlerinin yönetimi üzerinde, yani yöneticileri üzerinde daima önemli bir nüfuz gücüne sahip olmuşlardır. Ayrıca bir de soylu sınıfı bulunmakla birlikte, gücü ellerinde tutan muharip sınıftı (komutanlar). Din adamları yönetim üzerinde etkili olmakla birlikte, asla yönetici olmamışlardır; Mayalar?ın yöneticilerinin din adamları olduğu imajı kentlerin birbirleriyle sürekli savaş halinde olduğunun anlaşılmasıyla yıkılmıştır. Bu dönemde temel ekonomik etkinlik tarım olduğundan sözkonusu sosyal sınıflaşmada tarımcılar sınıfı da yerlerini almışlardır. Bu dönemde deniz ticaretinin de gelişmiş olduğu sanılmaktadır. Bulgular, Mayalar?ın Orta-Amerika?lı olmayan halklarla da ticaret yapabilmiş olduklarını göstermektedir; örneğin Chichen Itza?da Panama altını bulunmuştur. ^[44]Bu döneme ait arkeolojik sit alanları içinde en tanınanları şunlardır: Tikal, Uaxactún, Piedras Negras,Cancuén, Caracol, Yaxhá, Naranjo, Xultún, Río Azul, Naachtún, Dos Pilas, Machaquilá, Aguateca, Palenque, Yaxchilán (okunuşuyla Yasçilan), Kankí, Bonampak, Quiriguá , Tulum, Edzná, Oxquintok, Ceibal, Xamantún, Copán (okunuşuyla Kopan), San Andrés, Yaaxcanah, Cobá, El Cedral, Ichpaatún, Kantunilkín, Kuc (Chancah), Kucican, Tazumal, Las Moras, Mario Ancona, Muyil, Oxlakmul, Oxtancah, Oxhindzonot, Pasión de Cristo, Río Indio, San Antonio III, Nohkuo Punta Pájaros, San Manuel, San Miguel, Punta Molas, Tamalcab, Templo de las Higueras, Tupack, Xlahpak, Tzibanché ve Kohunlich.

Petén bölgesinin bu dönemde etkinliği artmış iki önemli merkezi Uaxactún ve Tikal?dir. Bunlardan Tikal?in (Guatemala) 25 km. kuzeyinde yer alan Uaxactún (M.Ö.600 ?M.S. 889) bölgedeki en eski Maya tapınağının bulunduğu ve ?sahte kubbeli tavan?ın varlığının ilk gözlemlendiği sit alanıdır. Günümüzde bir orman içinde kalan Tikal (M.Ö.800 ?M.S.869) ise Teotihuacan etkisi göstermekte olup, en parlak zamanında 100.000?e varan nüfusuyla ?geç klasik dönem? Amerika?sının en büyük kenti olmuştur. (Maya kentlerinin nüfuslarının genellikle 5.000 ile 50.000 arasında olduğu sanılmaktadır.)Meksika Körfezi?ne ve Karayip Denizi?ne dökülen ırmak sistemlerinin ortasında bulunan bu merkez, karmaşık bir ticari ağa bağlı olup, stratejik bir öneme sahip olmuştur.

Campeche?deki (Meksika) Calakmul ve Quintana Roo?daki (Meksika) Cobá kentleri de bu döneme aittir. Calakmul?da 100?den fazla stel (dikilitaş) keşfedilmiştir ve M.S. 623?te parlayan Cobá ise Yukatan Yarımadası?nın kuzeydoğusundaki teokratik merkezden daha eski olan bir teokratik merkezi oluşturmuştur.

Beş gölün kıyılarında yer alan Cobá milattan sonraki ilk yüzyıllarda, temel etkinliği tarıma dayalı, küçük bir yerleşim birimi olup, kırsal kesime özgü bir sosyal yapılaşmaya sahipti. M.S.400 ile M.S.1000 yılları arasında nüfusunun artmasına paralel olarak ekonomik ve siyasi gücünü arttırdı ve önemli bir törensel merkez haline dönüştü.Meksikalı arkeolog Antonio Benavides makalelerinde Cobá?daki yaşamı ayrıntılı olarak betimlemektedir.^[50]100 km.²?ye yayılmış bu yerleşim biriminin merkezi yaklaşık 2km.² kadar bir alanı kapsıyordu. Gelişmiş bildirişim yöntemleri olmakla birlikte, ekonomik ve siyasi denetimin sağlanması için bölge gelişmiş bir yol ağıyla irtibatlandırılmıştı. Bu bölgedeki yolların yapımına M.S. 600 ve 800 yıllarında başlanmış olmalıdır. Bu yüzyıllar aynı zamanda, Cobá?da çeşitli dikilitaşların dikildiği ve şehirciliğin inşaat alanında gelişmeler yaşadığı yüzyıllardır. Üç törensel bina grubu yine bu dönemde yapılmıştır: Nohoch Mul, Chumuc Mul ve Macanxoc. Nüfusu o zamanlar 70.000?e ulaşan Cobá, 1000 yılına doğru Yucatan Yarımadası?nın orta kısmının, doğu kıyısının ve kuzeyinin ticaret yollarını kontrolünde bulunduruyordu. Bir kıyı kenti olmayan ve Tulum kentinin 50 km.kuzeyinde bulunan Cobá, ayrıca, Fernando Robles?in belirttiği gibi, Honduras?la olan ticaret yolu üzerinde Xel-Há limanını denetiminde bulunduruyordu

Bu dönemde Yaxchilán, Bonampak, Piedras Negras ve Chiapas ormanındaki Palenque gibi merkezleri olan Maya uygarlığının en parlak dönemi M.S. 695 ile M.S.799 yılları arasındaki dönemdir. Üstteki ilk üç kentin bulunduğu bölgede Mayalar?ın birbirleriyle de savaştıklarını gösteren ilk izler bulunmuştur. Bu bölgedeki kentlerde savaçılardan, savaşlardan, tutsak alabilmek üzere düzenlenen akınlardan söz eden betimlemeler bulunmaktadır. Campeche?deki Becán tahkim edilmiş Maya kentlerine örnek olup, kuru bir hendekle çevrili bulunmaktadır.

Teokratik döneme ilişkin bir başka konu da Maya dini ile Orta Meksika, özellikle Teotihuacan arasında M.S.5.-7. yy.?da yaşanan sıkı ilişkidir. Teotihuacan bu dönemdeki Maya merkezlerini savaş, siyasi otorite ve bilhassa kültürel etkiler ve doğal kaynaklar (temel ticari mal olan kakao) yoluyla denetiminde bulundurmuştur. Durum kısaca, ?Maya kültürü Teotihuacan etkisini içine aldıktan sonra kendi gelişimine devam etmiştir? biçiminde de özetlenebilir. Tikal?de ve Kaminaljuyú?daki bina ve dikilitaşlarda bulunan bazı buluntu ve metinlerin yakın zaman önce yapılan incelemeleri, Teotihuacan?da yaşayanlar ile Mayalar arasında savaş yapıldığını ortaya koymuştur ki, bu da o dönemde gücün muharip sınıfın elinde olduğunu ortaya koymaktadır.

9. ve 10. yüzyıllar arasında uzmanların henüz inandırıcı bir şekilde açıklayamadıkları gizemli olaylar olmuştur. Mayalar, bir tür imparatorluk kurdukları bölgenin merkez kısmındaki, Teotihuacan gibi dinsel ve törensel bakımdan da merkezî olan kentleri bilinmeyen bir nedenle terk etmişlerdir. Kimi kentlerde bu ayrılış o kadar ani olmuştur ki, inşa halindeki yapılar yarım kalmıştır. Teotihuacan?ın, sakinlerince aniden terk edilerek önemini yitirmesinin kuşkusuz bu kente sıkı biçimde bağlı bulunan merkezlerin üzerinde etkileri olmuştur. Dolayısıyla, klasik dönemin ardından, özellikle 925 ile 975 yılları arasında bir duraklama dönemi görülür. 

Klasik dönemin Maya törensel merkezlerinin terk edilmesinin ardından 1000 ile 1687 yılları arasındaki dönemde sahneye göç eden bir halk çıkar; bu halk etnik bakımdan bölgede yerleşik Mayalar olmakla birlikte, kültür bakımından, Nahuatl içeriği baskın, melez bir halktır. Putún ya da Maya-chontal denilen bu halk Tabasco?nun güneyinde yapılanır ve gerek Orta Meksika halklarıyla gerekse Maya bölgesinin sınırlarında (örneğin Xicalango?da) yerleşik Nahua gruplarıyla yakın ticari ilişkiler kurarlar. Putunlar, çöküşün yaşanmış olduğu bölgenin istikrarsız durumundan yararlanarak, bölgede hakimiyetlerini kurar ve yeni bir yaşam tarzı başlatırlar.

Putunlar?ın geldikler yer ırmakların, derelerin, lagünlerin (deniz kulağı) ve turba bataklıklarının bulunduğu, dolayısıyla su taşımacılığının ön planda olduğu, Usumacinta ve Grijalva ırmaklarının oluşturduğu deltaydı. Bu özellik, Putunlar?ın mükemmel denizci ve dolayısıyla tüccar olmalarını sağlamıştı. Böylece Putunlar Campeche?deki Laguna de Términos?tan Honduras?taki Sula?ya kadar, Yucatan Yarımadası?nın çevresindeki deniz ticareti yollarını denetim altına aldılar. Pasión ırmağının güneyinde yerleşen Putunlar, topraklarına ?kanoların yeri? anlamında Acalán (Akalan okunur) adını vermişlerdi. Putunlar'ın iki merkezleri vardı: Biri Champotón ırmağının döküldüğü yerde bulunan Potonchan ya da Putunchan (Putun-çan okunur) diğeri Términos lagününe dökülen şimdiki Candelaria ırmağı yakınındaki Itzamkanac. Fakat ilk merkez Potonchan olmakla birlikte, Acalán?ın başkenti Itzamkanac idi. Zoque halkıyla ve Chiapas?ın ?Yukarı Topraklar?ında yaşayanlarla ilişki kurarak ticareti elinde tutan Potonchan?dı. Buna karşılık ırmağın yukarı kesiminde bulunan Itzamkanac önemli bir takas limanı olmuş ve Términos lagünündeki büyük ticari merkez Xicalango?yı denetimine almıştı. Bu ticari yollar üzerinde Cozumel, Xel-Há, Bahía de la Ascención ve Polé (Quintana Roo) gibi birçok liman kurdular. Putunlar?ın bu limanlara hakim olan koluna Itza (İtsa okunur, ?fasılalarla ses çıkararak konuşanlar? anlamına gelir) adı verilir.

Polé?den hareketle Itzalar 918?de Chichén?i fethettiler ve o zamandan itibaren bu kent Chichen Itza(okunuşuyla Çiçen İtsa) adını aldı. 950?ye doğru Bakhalal (Bakalar) ve Chactemal?a (Chetumal) kadar tüm doğu bölgesine hakim oldular. Putunlar?ın bölgeyi denetimleri altına alan Itza kolu ardından, Campeche?deki Meksikalı komşularıyla iletişim kurdular. Bir rivayete göre, Itzalar?ın Chantal (Çantal okunur) dilini konuştukları kadar Nahuatl dilini de konuştukları, ?Meksikanın merkezi?nin derin etkilerini bünyelerine almış oldukları ve Mayalar?da Kukulkan adıyla bilinen Quetzalcoatl?ı karşıladıkları söylenir. Geleneksel Quetzalcóatl (Ketsaal koatl okunur, Nahuatl dilinde ?ketsal-koatl? okunur) efsanesinin düzmece bir versiyonu olabilecek bu rivayete göre, Quetzalcóatl Tula?dan kaçmıştı ve Chantal dilini konuşanlarla ittifak kurararak onların 987?deChichén Itzá?yı fethetmelerini sağladı. (Quetzalcóatl ya da Kukulkan, çeşitli Toltek, Aztek, Maya ve İnkametinlerine göre, bir ilah olmasının yanısıra, insanlarla bir süre yaşamış, onlara doğru yolu gösterdikten ve uygarlığı öğrettikten sonra göklere geri dönmüştür.) 

Tarihsel Quetzalcóatl?ın Tula'dan kaçıp Yucatan?a gelişine Enrique Florescano, Leonardo López Brillent ve Alfredo López Austin gibi yazarlar kuşkuyla bakmaktadır. Her şeyden önce, tarihlerde uyuşmazlık bulunmaktadır. İkinci olarak, benzer kanıtlar Mixteco (Misteko okunur) ve Tarasco soylularının ve daha sonra Meksikalılar'ın sosyal yapıda kendi konumlarını korumak (statükoculuk) amacıyla bu rivayeti uydurmuş olabileceklerini göstermektedir. ?Erken klasik-sonrası dönem?in Orta Amerika toplumlarının içinde bulundukları durum gözönüne alındığında, sanatsal öğelerle süslü bu kaçış rivayeti, savaş için kullanılabilecek bir motivasyon hikâyesi olarak yorumlanabilir. Bu dönemdeki Maya sanat ve mimarisinde Toltek etkileri görülür.

1000 yılına doğru Chichén Itzá kenti Mayapán?da yaşayan Cocom?larla ve Uxmal?da yaşayan Xiu?larla ittifak yaptı. ?Mayapan Konfederasyonu? adıyla bilinen bu ittifak 1194?de Cocom?ların lideri Hunacc Ceel tarafından bozuldu. Savaşlarda kaybeden taraf Itza?lar ve Xiu?lardı. Böylece Maya-Toltek kökenli liderlerin önderliğinde ilerleyen Itza?larda yükseliş durdu ve karışıklıklar baş gösterdi. Itzalar kentlerini terk edip Petén bölgesinin ormanlarına yöneldiler ve Petén-Itzá Gölü?ndeki Tayasal Adası'nda yeni bir kent kurdular.

Mayapán?ın üstünlüğü 1441?e kadar sürdü. Bu tarihte Uxmal Xiu?larının lideri Ah Xupan Xiu, Mayapán kentini alarak Cocom?lara son verdi. Mayapán?ın nüfusu en parlak döneminde 12.000?i bulmuştu. Mayapán taş duvarlarla tahkim edilmiş bir kentti. Mimarisinde Toltek etkileri açıkça görülmektedir. Eric J. Thompson ?Yukatan Yarımadası?nın Doğu Kıyısı Sakinleri? adlı eserinde bu dönemi ayrıntılı olarak işlemektedir.Mayalar?a ait tarihsel kayıtlar bölgede Mayapán egemenliğinin olduğu dönemde (1200-1480) Putun?ların Bakhalal ve Chactemal bölgelerinde nüfuzlarını koruyabildiklerini bildirmektedir. Bu durumda Tabasco?nun güneyindeki kentlerini terk edip Potonchán?a dönüşlerinin nedeni henüz açıklığa kavuşmamış görünmektedir.